Last April 23 and 24, I attended the Round Table Discussion (RTD) and Workshop on Decentralization and Federalism at Southwoods, Carmona, Cavite. Masyado akong natali sa conferences and RTDs on party-list system and political parties the past few years kaya haloy bago ako nakaatendir giraray sa mga pagtiripon na manungod sa federalismo. And just like before, iyo pa man giraray an status: advocacy pa man giraray.

Para sa mga dai nakakaaram, an Federalismo iyo an sistema ki panggo-gobyerno kun saen an soberenya binabanga kan konstitusyon sa federal government asin sa state government. Halimbawa digdi an United States.

Sa kadaklan na nasyon kun saen federalism ang sistema, an mga state governments mas dakul an kapangyarihan o poder kaysa sa federal government. Gustong sabihon, an mga state governments dai nag-aasa sa federal government — kuwarta man yan, poder, proyekto o ano pa man. Kabaliktadan kan nangyayari sa mga nasyon kun saen inaapod an gobyerno na “unitary government” arog kan Pilipinas. Digdi sa Pilipinas, halimbawa, an mga gobernador, mayor asin iba pang mga local officials grabe an pagsipsip sa presidente para i-release an “internal revenue allotment” (IRA), projects asin iba pa. An nangyayari lugod, imbes na masunod an konstitusyon na “public servant” and presidente, nagiging sadit na diyos lugod siya. Ini an dahilan kun nata may mga kongresman asin gobernador na dawa pahadukon mo sa bitis kan presidente, gigibuhon ninda para lang may mga proyekto na maitatao sa mga konstituentes. Ini man an dahilan kun nata bako makangalas na an presidente ma-imbwelto sa mga alegasyon kan korapsyon, etc., etc.

Kan mga nakaaging taon asin panahon, an Bikolandia ikaduwa pirmi sa pinaka-pobreng lugar sa Pilipinas. Nata? Sarong eksplinasyon iyo an unitary system. Dahil noted an Bicol Region bilang opposition country, gogom an kamot kan Malakanyang na magtao ki mejoras sa mga Bikolano. Ngonyan-ngonyan na lang naglangkaw an ranggo kan rehiyon na igwa na kita ki mga sipsip na lider o kun bako man, kapartido kan presidente, na arog kara Villafuerte asin Andaya sa Camarines Sur, Lagman asin Salceda sa Albay, Solis sa Sorsogon asin iba pa. Yaon man siyempre diyan an aki ni Gloria Arroyo na si Datu Arroyo na bako man Bikolano pero kongresman sa District 1 kan Camarines Sur.

Pero dai man dapat mangyari an siring na kaipuhan pa makimaherak sa, o maging kapartido kan, siisay man na nakatukaw sa Malakanyang. Nata? Dahil an mga Bikolano nagbabayad man ki buwis, nagpapartisipar man sa eleksiyon asin kapareho man kan ibang mga tawo sa Pilipinas. Dapat, oposisyon man o bako, kaipuhan na pantay lang an pagtrato. Kaya lang an sistema kan gobyerno sa presente nagtatao ki allowance para digdi.

Kung Federal na ang sistema, no need na para maging sipsip an mga na-elihir tang lokal na opisyales, no need na para maging political grasshoppers an mga ini, asin no need na para padagos na magtios an mga tawo lalo na an mga Bikolano. Nata? Dahil dai na magiging dependent sa basbas kan Malakanyang an mga tawo opisyal man o bako para lang magkaigwa ki mga proyekto o para lang maresibe an mga basic social services o an budgetary allotments para sa mga lokal na gobyerno. Dahil an mga lokal na gobyerno na an mangongolekta kan mga buwis asin iyo na man ini an mamamahala. Katunayan, puwede pa nganing mabawasan an korapsyon dahil dai na magkakaigwang SOP si presidente, o kaya si senador, o kaya si kongresman asin si gobernador bago makaabot sa mayor an proyekto. Kun mangyayari ini, mas dakul na ngonyan an makakaabot sa mga konstituentes.

Kaya lang haloy pa ata an Federalismo. Dakul pa man kaya an habo kaiyan na mga Bikolano — habo bako dahil mkanos o mgayaon an ideya kundi dahil dai naiintindihan.

• Culture, Beliefs & Traditions
• Politics